Dzieje Zwierzyńca zaczynają się od czasów utworzenia Ordynacji Zamojskiej – wielkiego niepodzielnego majątku rządzącego się własnym statusem.
Ordynacja została zatwierdzona przez Sejm Rzeczypospolitej w 1589 roku dla rodu Zamoyskich, którego przedstawicielem był Jan Zamoyski. W skład Ordynacji wchodziły dobra dziedziczone Zamoyskich, darowizny królewskie za zasługi wojenne hetmana oraz włości nabyte drogą kupna. Podstawowy zapis w statusie ordynacji nie pozwolił na podział majątku.
Po nabyciu w 1593 roku włości szczebrzeskiej, wraz z ogromną puszczą od Czarnkowskich, ordynat Jan Zamoyski zwrócił uwagę na uroki zakątka – Zwierzyńca – w puszczy.
Zwierzyniec był głównym elementem renesansowej willi w obrębie której znalazły się: piękny modrzewiowy dwór, oficyny gospodarcze (kuchnia, piekarnia, łaźnia), ogród kwiatowy i warzywny oraz zwierzyniec ogrodzony trzydziestokilometrowym parkanem z okazami zwierząt takich jak: sarny, jelenie, daniele, łosie, żubry, dziki, dzikie konie. Ścieżki ogrodu przechodziły w dukty leśne, prowadząc w głąb puszczy.
Dwór nie miał wyglądu domu myśliwskiego, świadczyły o tym wnętrza: okazała jadalnia, sala balowa, biblioteka, kaplica i liczne komnaty. Człowiek piastujący wysokie godności i urzędy, zmęczony trudami życia znajdował tu warunki do wszechstronnego wypoczynku. Z tego miejsca 28.10.1597 roku pisał Jan Zamoyski list do wojewody wileńskiego Krzysztofa Radziwiłła, odnotowując, że to list “z Zwierzyńca”. Tak powstała nazwa przyszłej osady, obok której rozwijała się wieś Rudka z czasem stanowiąc z nią jedną miejscowość.
Zwierzyniecki dom był często odwiedzany i zamieszkiwany przez ordynatów Zamoyskich. W pięknej willi wśród lasów gościli czasem i królowie: Władysław IV (1634), Jan Kazimierz i Ludwika Maria (1662), król Michał z żona Eleonorą Habsburską (1671).
Mieszkanką Zwierzyńca była także żona “Sobiepana” Maria Kazimiera Zamoyska, późniejsza królowa Marysieńka. Gościnnie przyjmowano tu sąsiada z Pilaszkowic, Jana Sobieskiego wówczas chorążego koronnego ( 1658, 1661).
Willa wsród lasu przez dwieście lat była wiejska rezydencją Zamoyskich. W ciagu tego okresu komnaty modrzewiowego dworu urządzano w rózny sposób. Przekształcony został także ogród otaczający dwór za czasów III Ordynata Jana Zamoyskiego – przybrał postać zgeometryzowanego ogrodu francuskiego. Osią symetrii w założeniu pałacowym stał się długi kanał po wschodniej stronie domostwa i sztuczny staw uformowany w zachodniej części ogrodu.
Na jednej z wysp stawu za staraniem Marii Kazimiery Zamoyskiej stanęła okazała altana ogrodowa – “domek na wodzie” o dwu izbach wsparty na dziesięciu słupach, kryty mansardowym dachem.
W 1741 roku domek na wodzie wmontowano w ściany murowanej kaplicy pod wezwaniem św. Jana Nepomucena. Fundatorami tej kapliczki byli Teresa Aniela i Tomasz Zamoyscy. Budowę kaplicy ukończono w 1747 roku.
Dowiedz się więcej tutaj: Kościół „na wodzie” »
Stary dwór, naprawiany i umacniany co dwadzieścia lat w drugiej połowie XVIII wieku wymagał już generalnego remontu. Przeprowadzono go przez wiele lat, etapami wykonując roboty kominiarskie, ciesielskie, murarskie, stolarskie. Odświeżony dwór dominował wśród czterech nowych, klasycznych oficyn jakie wymurowano na polecenie XI ordynata Aleksandra Augusta Zamoyskiego pod koniec XVIII wieku. W tym nowym otoczeniu dwór doskonale harmonizował z urządzonym wówczas romantycznym ogrodem. W obrębie jego nadal istniał “zwierzyniec” ale od połowy XVIII wieku znacznie zmniejszony – liczył 18 kilometrów obwodu.
Nową ozdobą ogrodu stał się młyn przy przepuście pałacowego stawu i topolowa wyspa z tajemniczym pomnikiem opatrzonym symbolami sztuk. Dom sprawiał wrażenie cichej’ pustelni kartuzów”. Wielbił to miejsce domownik Zamoyskich – Stanisław Staszic. Chętnie przyjeżdżali tu goście zaproszeni przez Aleksandra Augusta Zamoyskiego.
Gdy zaistniał problem ulokowania w osadzie rodzin urzędniczych podjęto budowę nowych domów, stawiano je wzdłuż drogi ku traktowi józefowskiemu, przy drodze do Zamościa i Szczebrzeszyna i ku wsi Rudce.
Dla plenipotenta dóbr Zamoyskich pod koniec XIX wieku zbudowano okazałą willę (1880-1890) postawioną wysoko na piaszczystej wydmie wśród lasu. Nowe domy skupiały się także przy zakładach przemysłowych.
W ciągu lat 1832-1833 wybudowano nowocześnie urządzoną gorzelnię, a w 1834 roku likiernię.
“Gorzelnia w Zwierzyńcu ślicznie nam się udała, przyjeżdżając z okolicy przez ciekawość- jeszcze podobnej nigdzie nie widziałem, tak dogodnie i prawdziwie ładnie urządzonej. Mamy średnio po siedem garcy okowity dziesiątej próby z 220 funtów zboża. Wódka bez żadnego złego zapachu pędzi się”
Największe nadzieje wiązał Stanisław Zamoyski z budową zwierzynieckiej mechaniki, pierwszego na ziemiach polskich zakładu produkującego maszyny rolnicze i przemysłowe (od 1804 roku). Wytwarzane maszyny były na tamte czasy dobrej jakości i bez trudu znajdowały nabywców zanim powstały podobne zakłady w Warszawie i Poznaniu. Kiedy mechanika nie przynosiła odpowiednich zysków (1883 rok) na jej miejscu urządzono ordynacką stolarnię. Wytwarzano tam posadzki, meble, chłopskie wozy oraz eleganckie powozy: bryki, wolanty i kabriolety.
W 1873 roku w Zwierzyńcu powstała fabryka wyrobów drzewnych (wytwórnia pięknych, wielobarwnych posadzek, które zdobyły srebrny medal na wystawie przemysłowo- rolniczej w Warszawie w 1878 roku, prezentowane były również w Paryżu). Zakład początkowo był pod zarządem Ordynacji, później w latach osiemdziesiątych został wydzierżawiony, zmieniając asortyment wyrobów i już pod koniec XIX wieku przekształcił się w fabrykę mebli. Od 1907 roku znów prowadził ją Zarząd Ordynacji.
Zwierzyniec był osadą uprzemysłowioną, ale nie rozwinął się tu wielki przemysł. Małe zwierzynieckie zakłady zatrudniały po kilkudziesięciu robotników. Niektóre z zakładów takich jak: Mechanika, Gorzelnia-Likiernia nie dotrwały do końca wieku, jednak na mocnej pozycji mimo upływu lat pozostały: Tartak, Browar, Fabryka mebli.
Powstanie osady urzędniczej i nowych zakładów przemysłowych spowodowało, że liczba mieszkańców Zwierzyńca znacznie wzrosła. Gdy na początku XIX wieku w osadzie mieszkało ok. 500 osób, to już w połowie wieku liczba zwierzynian wynosiła 801 mieszkańców. Podobny stan utrzymywał się do końca XIX stulecia.
Ludna osada wymagała powołania nowych instytucji i zbudowania nowych obiektów. Dla pomyślnego prowadzenia interesów i szybkiego komunikowania się z Ordynatem i Kancelarią Centralną w Warszawie niezbędna była poczta. Zbudowano ją i urządzono około 1830 roku przy zamojskim trakcie, naprzeciw budynku zajezdnego (dawnej “austerii”), w dzielnicy nazwanej “Rudką Zwierzyniecką”.
Powoływano także urzędy gminne blisko roku 1818, które miały ułatwić włościanom załatwienie spraw urzędowych i prywatnych. Taki urząd funkcjonował w Zwierzyńcu obok poczty i starego zajazdu.
Karczma zajezdna (austeria) nie wystarczała dla licznych podróżnych, przyjeżdżających w interesach do Zwierzyńca, dlatego w 1830 roku wymurowano piętrowy budynek oberży, gdzie na piętrze umieszczono hotel i salę na uroczyste przyjęcia oraz stołówke dla urzedników nieprowadzących gospodarstw, a na parterze sklepy. Oberżę postawiono na skrzyżowaniu dróg: biłgorajskiej, józefowskiej i zamojskiej.
W 1818 roku w osadzie założono szkołę. Na izbę lekcyjną przeznaczo jedną z kaplic kościoła na wodzie. Około 1880 roku, gdy stała się ona szkołą rządową z obowiązującym językiem rosyjskim przeniesiono ją do budynku zlikwidowanej drukarni, a w 1910 roku wymurowano nowy budynek szkoły.
Przy końcu XIX wieku w ordynackich domach wydzielono pomieszczenia na szpital i aptekę, przy czym szpital z odpowiednim wyposażeniem powstał dopiero w 1909 roku.
Na ożywienie życia kulturalnego w osadzie wpłynęło powstanie Towarzystwa Muzyczno-Dramatycznego, za którego staraniem w 1907 roku jedna z oficyn dawnego pałacu została zamieniona na resursę obywatelską-miejsce klubowych spotkań ordynackich urzędników – z restauracja, kawiarnią, czytelnią, salą widowiskowa i taneczną.
Podczas pierwszej wojny światowej. przez Zwierzyniec przebiegał szlak bojowy Stefana Roweckiego i Stanisława Sosabowskiego. W budynkach Ordynacji ukrywano wiele osób, m.in. gen. Stanisław Tatar i Jerzy Wasowski. W czasie okupacji funkcjonował tu ośrodek 9 p.p. Armii Krajowej.
W czasie okupacji Niemcy utworzyli w Zwierzyńcu obóz przejściowy dla osób wysiedlanych z terenów Zamojszczyzny. Odbywały się tu selekcje ludności polskiej, kierowanej stąd do obozów koncentracyjnych lub na roboty do Niemiec, a także selekcję dzieci przeznaczonych do germanizacji. W osadzie działał również obóz pracy dla Żydów. W październiku 1942 r. Żydzi ze Zwierzyńca i Rudki zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu. W czasie działań wojennych osada została niemal całkowicie zniszczona.
W 1944 roku – Armia Czerwona przejmuje Zwierzyniec i jego okolice, jednak walki ciągle trwają. Definitywnie kończy swe rządy 350 letnia Ordynacja Zamoyska. Ostatni ordynat po wymuszonych zarzutach trafia na kilka lat do karceru.
W styczniu 1990 r. Zwierzyniec otrzymał prawa miejskie.
Najważniejsze wydarzenia z historii Zwierzyńca:
- 1593 rok – powstanie miejscowości w strefie tzw. włości Szczebrzeskiej, będącej częścią Ordynacji Zamojskiej.
- XVII wiek – należąca do Zamoyskich miejscowość staje się kurortem wypoczynkowym.
- 1741 – 1747 rok – Teresa i Tomasz Zamoyscy ufundowali budowę kościoła barokowego na jednej z wysp urokliwego stawu
- 1804 rok – powstaje pierwsza w Polsce fabryka maszyn rolniczych.
- 1806 rok – powstają budynki browaru w Zwierzyńcu.
- przełom XIX i XX wieku – Zwierzyniec zyskuje rangę modnej, atrakcyjnej miejscowości letniskowej.
- II wojna światowa – Hitlerowcy tworzą w Zwierzyńcu obóz dla jeńców francuskich. Później przekształcony w obóz przejściowy dla pacyfikowanej i wysiedlanej ludności Zamojszczyzny.
- 1944 rok – Armia Czerwona wkracza do Zwierzyńca i jego okolic, jednak walki ciągle trwają. Definitywnie kończy swe rządy 350 letnia Ordynacja Zamoyska. Ostatni ordynat po wymuszonych zarzutach trafia na kilka lat do karceru.
- 1990 rok – Zwierzyniec otrzymuje prawa miejskie.
Źródła do opracowania powyższego artykułu:
- E. Słoniewski- “Wędrówki po szlakach turystycznych Roztocza” Zamość 1997r. s.43-44.
- H. Matławska- “Z dziejów Zwierzyńca i okolicy”, Zwierzyniec 1999r., s. 13
- T. Wilgata – “Roztoczański Park Narodowy”. s. 13
